Interveiw to Alexandra Szablewska. „Tekstualia” nr 3 (38) 2014 (original in Polish is below the English translation))

**Author, Light, and Object: A Conversation about Photography between Shamil Khairov and Aleksandra Szablewska**

**Aleksandra Szablewska:** How does your interest in artistic photography translate into your academic work?

**Shamil Khairov:** As a Slavist, my academic work has always been connected to the Russian language and culture. I thought it would be valuable to create a course on Russian visual culture. The first such course was held in Dublin when I was teaching at Trinity College. Later, I also conducted it at the University of Glasgow, where it was very well received by students. I also prepared a separate block of classes focused on Russian photography. Some of my students later found jobs in galleries and museums, while others pursued doctoral studies. The course generated many interesting presentations, texts, and new interpretations, which significantly influenced my photographic work.

**Aleksandra Szablewska:** You describe yourself as an amateur, yet in 1989 you joined the Russian Union of Photographers. How do you define an amateur photographer?

**Shamil Khairov:** Indeed, I would rather describe myself as an advanced amateur. In my view, these two roles—the artist photographer and the amateur photographer—are not mutually exclusive. Membership in the Union does not make me a better or worse photographer. I joined to gauge the level of my work. I also wanted to be included in the photographic community—exhibitions, contacts, etc. However, soon after joining, I left to teach abroad, and when I returned, it was a difficult time of divisions in Russia, so my activity in the Union began to wane. Let's return to the definition of an amateur. This status offers many possibilities. Above all—freedom and independence from clients and tastes. An amateur is not bound by any censorship except the one they impose on themselves. Therefore, the main criterion becomes their own taste, which, like their skills and competencies, can constantly develop. An amateur does not have to sell their work, is allowed to make occasional technical mistakes, and may not know everything. The joy of success compensates for any shortcomings. An amateur is not ashamed of the thrill of admiration before an object or model. Almost every amateur envies Edward Weston, who made the observation and search for the female form in plants, stones, shells, and even the shape of a urinal, the essence of his life. In an amateur, all the psychological and social factors of the phenomenon of photography are concentrated. In this respect, they resemble a poet. A poet has words at their disposal, while a photographer has their vision. A fountain pen is always within reach, just like a camera, but that doesn't mean that simply owning a pen, camera, or membership card makes someone a photographer or poet. Both fields are a special form of self-expression. There are weak poets, hacks, and there are weak photographers who cannot distinguish a good photo from kitsch. Many artists started with amateur status. For example, one of my favorite photographers is Alexander Kustov—a dentist. The most important thing is that through photography—as through poetry—you can seek your identity. It's an attempt to share your experiences and feelings with others. This is the key to understanding what it means to be an amateur photographer.

**Aleksandra Szablewska:** How do you remember your first encounter with photography?

**Shamil Khairov:** My first photographic experiences were quite romantic. I was six or maybe seven years old when I watched my sisters develop photos in our kitchen. The night, the magical reddish lighting, and the specific chemical smell—all of this made a huge impression on me. The most fascinating moment was when the image appeared; I still remember it exactly. Later, I got a camera and often played the photographer as a boy. In my teenage years, we boys competed for the attention of girls—one excelled in sports, another played the guitar, a third gave rides on his motorcycle. I discovered my place behind the camera. So it was also a form of social self-realization. Artistic photography only appeared after I graduated when I befriended artists from Karelia, in northern Russia.

**Aleksandra Szablewska:** What does taking a photograph mean to you?

**Shamil Khairov:** There's a difference between taking a photo and creating one. Creating a good photo means creating something that can live its own life when the whole process smoothly leads from inspiration to the final result. A printed photo should gain energy, a certain internal harmony, to live independently. Such a finished photograph hanging on the wall should work, look at the viewer, and influence them. Artistic activity thus works on both sides in this sense, and it is initiated—at least in my case—by the interplay of three factors: the author, the light, and the photographed object.

**Aleksandra Szablewska:** Photography can create a space for storytelling. What stories do you find artistically interesting?

**Shamil Khairov:** Each of my photos is a separate story connected with the entire creation process and the circumstances under which it was taken. One of them, from the series *The Music of Childhood*, is related to a trip to a small village by the White Sea, in the northern part of Karelia. I was there with my students as a young lecturer, recording Russian dialects in rural areas. We usually stayed in the homes of elderly residents. This time, we stayed in a small wooden school, abandoned during the summer. At midnight, the place had something mystical and mysterious about it. Although it was the 1980s, what I found there indicated more the presence of the 1960s—portraits of Lenin, Marx, Engels, gas masks. Besides, I also discovered things related to my childhood—paper watches, nets, radio tapes. I also remember the extraordinary mystical light from that stay, the white light of the Russian North. Another story is connected with another trip to a village in southern Karelia. We went there to help farmers harvest. I captured two dogs, fog, and the sun trying to break through it in a photograph. It was around seven in the morning. The combination of this lighting, the cool climate, and the statuesque nature of the dogs created the impression of something surreal, a freezing of time, another dimension. And it is this permeation of one dimension into another that stimulates, generates inspiration, and offers a new point of view. And I consider that valuable. The series titled *Iron Souls* focuses on the personification of machines as beings with their own faces and souls. As a child, I loved old trucks; my uncle was a driver and often took me with him. I discovered one of these trucks, exactly the same, in the late 1990s. When I developed the photo, the truck seemed like a living being to me, it took me back in time; I found my personal *punctum* in it, as Roland Barthes would put it. Meanwhile, among the series *Decay*, there are photos of forgotten objects found in attics. Whenever I was in the countryside, I always searched there for various forgotten things; I loved such mini-archaeology. This is how a series of old gas masks, dragonflies, and butterflies was created. Together, they created a particular atmosphere of the past—everything dusty, reminiscent of a bygone era.

**Aleksandra Szablewska:** What determines the strength and beauty of a photograph?

**Shamil Khairov:** Beauty and strength—quite different things but closely related. In my opinion, much depends on the viewer. The photographer proposes their aesthetics, convention, and experiences. Some seek beauty in the very concept, others see it even in something bordering on kitsch—it's an individual matter. For me, as I mentioned before, the combination of three elements is important. The first is the author with their sensitivity, psyche, inspiration, and admiration for a given moment. The second—according to me, the most important—is light. It is responsible for the atmosphere, for bringing life to the image. Only the third element is the object itself, although for many people, this is the most significant aspect. In my opinion, only the right combination of these factors can breathe life into a photo. Of course, attention should also be paid to composition and technique; without these, there is never a good photo.

**Aleksandra Szablewska:** How can photography harmonize with poetry?

**Shamil Khairov:** It might seem that directly combining photography with poetry sounds natural, but it's not that simple. It's a big challenge that can be approached in two ways. One is to find similarity in mood, convention, description, or metaphors and simply add the second element (photo or text—depending on what is paired with what). The second way is to create a work based on a specific photograph or selected poem. In this case, there is a danger of falling into the trap of pure description or illustration, so it's important that during this process, both elements are equally significant. The combination should provoke the discovery of something new, interesting, and inspiring.

**Aleksandra Szablewska:** Together with poet James Sutherland-Smith, you created a series called *Photopoems*. What is this project about?

*Shamil Khairov**: The term "photopoems" was coined by James. We met in Eastern Slovakia during our teaching work at a university there, back during the Velvet Revolution. We stayed in touch afterward. James would send me his books, and I would send him my photographs. One day, he wrote to me that he had started creating poetry based on my photographs. So far, 36 photopoems have been created. Sometimes I was surprised by his interpretations, as he noticed aspects that I had never seen before. James reads my photographs through the prism of his own experiences and feelings. He uncovers what was hidden even from me. He describes what can be obtained not in the context of the object, but in the final effect through impression, impact, and associations. It's a kind of game between image and word. At the moment, we are planning a book publication of the photopoems.

**Aleksandra Szablewska**: So far, you’ve had four exhibitions of your photographs. How important is presenting your work to you?

**Shamil Khairov**: Exhibitions, in my opinion, are very important. Many photographers might say that the process of photographing itself is of the utmost importance, but here, as with literature, there has to be someone with whom the author can share their work. Exhibitions are governed by high demands in terms of aesthetics, spatial composition, and arrangement. They are the culmination of the work done. I know photographers who never go beyond displaying their photos on a computer screen. They have a great eye, professional equipment, their work is wonderful, and yet their art remains unspoken, hidden like a poem in a notebook. Meanwhile, the impact of photography is greatest when it has the conditions to observe the viewer, when the photo, hanging on the wall, can catch their attention and guide their feelings. This happens subconsciously, but first, one has to think through how such a photograph should be presented—how to print it, frame it, and place it in space. Preparing an exhibition is an exciting experience. Exhausting, but ultimately incredibly satisfying. It’s a challenge comparable to reaching the peak of a mountain, from where you can look around, see the next summits, and make further decisions. Besides, an exhibition is also an opportunity to meet interesting people. Contact with them teaches you to think differently and sparks new ideas. Recently, during an exhibition in Warsaw at the Apteka Sztuki Gallery, I had a wonderful curator, Katarzyna Haber, and an excellent designer. They suggested arranging stacks of straw in the gallery interiors to make the arrangement coherent with the collection of my photographs on display. Krzysztof Pułtorak prepared special frames to correspond with the atmosphere of the exhibition. The idea turned out to be very good because it took into account my photographic focus on Russian provinces. It was a great pleasure to meet these and many other creative people. I hope we will stay in touch and be able to work together on other projects in the future. The previous exhibition took place in Germany. Many students from my course on Russian visual culture saw it, so it was a great opportunity to illustrate the issues discussed in class concerning the aesthetics of photography.

**Aleksandra Szablewska**: Your photographs mainly depict Russia. What makes it so unique?

**Shamil Khairov**: I’ve worked in many countries and lectured at various universities. I was surprised myself that most of the photos I exhibit come from Russia. It’s interesting that only when I go there do I start to feel a growing tension, a focus of vision, excitement, and a strong need to photograph. It seems that the West does not inspire me in the same way. Often, photos taken in the West become merely beautiful postcards, whereas in Russia, far from big cities, I feel a special kind of inspiration. I understand Mariusz Wilk very well, who left civilization and decided to live with his wife and daughter in a small village on Lake Onega, where he writes his books—his "wolf notes." By chance (on the advice of a friend from Poland), I found one of his books in Glasgow. It turned out that the writer’s village is close to the one I visit every summer. I wrote him a letter—the address consisted only of his surname and the name of the village—and I received a reply. I had the opportunity to visit him in his home, talk to him, his kind wife, and his wonderful daughter. Wilk, to understand Russia, wants to experience it. This is also part of my world. I come from Mordovia, from a Tatar family. I experienced the nature of Russia by spending my childhood in a Tatar village, having Russians and Mordvins as friends. And after all, it is childhood that shapes us all. I discovered the art of photography in another city—in Petrozavodsk, in Karelia. I also like St. Petersburg very much; I understand the rhythm of this city, but I could no longer live in a metropolis. I am primarily sensitive to the melody of the provinces. Compared to the West, Russia is unobvious, irregular. Perhaps this is what intrigues me the most. The beauty of Russia is hidden, but I can understand it if I find traces of human presence. I see its *punctum*. I look for something that deeply moves, that lies beyond the image and beyond the object. Now I can say that I am in love with Karelia, with this northern land, its people, its light. Time flows more slowly there. In the 1980s, Lithuanian photography, the best in Soviet times, made a huge impression on me. It was a completely different aesthetic, a different beauty, an amazing harmony of purity of form and humanism. Important names for me from that period are Sutkus, Rakauskas, Macijauskas, Požerskis, and Dihavičius. Imitating them could not end in success; in Russia, one had to tune in to a different melody, but this Baltic influence was for me and many others in Russia a kind of weapon against cynicism. For that reason alone, I like the photography of Valery Shchekoldin or Vladimir Syomin, who themselves lived and worked in the provinces for a long time, who can understand their characters. Authors with a cooler, more naturalistic approach, like the late Boris Mikhailov, leave me indifferent. Although, thanks to this cold, analytical point of view, Mikhailov is probably the most famous contemporary Russian photographer, his post-Soviet projects do not move me.

**Aleksandra Szablewska**: To what extent does photography reflect your personality?

**Shamil Khairov**: Reflecting personality in photography presents us with the problem of selection. What is ultimately chosen to be shown, what we sign our names under, matters. One photo can be a matter of chance, but a certain number, a series, a cycle, creates a narrative that represents not only its content but also tells something about its author. One can have a certain idea of oneself, but viewers of my work have the right to have a completely different perspective; they can wonder why I chose these particular photos for the exhibition. For example, I never wanted to show decay as such, which is fairly easy to find in my country. Perfection in itself didn’t interest me either. For me, beauty is interesting in simple and modest things. My exhibition in Germany last year was titled *Einfache Dinge* (Simple Things). By composing such a cycle, I create another, non-existent world that represents me. When I go to someone else’s exhibition, I often wonder about the character of the creator, whether I would like to meet them. Sometimes I admire the technical level of the works on display, but the person of the author no longer interests me. I couldn’t separate photography from my personality; that’s already impossible. Photographs—in the physical sense—are documents, but through selection, they can transport you to another world, to the world of my dreams, my way of seeing, my values. This creates a composition of personal photographic narrative. Sometimes the eye turns reality into photographs, even when you don’t have a camera with you. I am very happy when other people find in this world of mine a piece of their own, even if it is an imagined world. Documentary photography as such never fascinated me; people also rarely appear in my photos, but it is very important to me that there are subtle signs of human presence in the photograph—signs of life that open up the possibility of interpretation. It was precisely this open interpretation that led to the creation of the 36 poems written by James Sutherland-Smith.

**Aleksandra Szablewska**: We are now living in an era dominated by digital technology. What is your opinion on this?

Shamil Khairov: This topic has been discussed a lot. I'll try to answer from my subjective and amateur point of view. Once, as a student, I naively believed that all I needed was a typewriter and later a computer to create literary works. It turned out that technology alone doesn't create art; the problem lies within, not outside. One should dream about the magic of photography, not about the equipment. There are artists for whom a camera obscura can be made even from a matchbox. But not everyone has that kind of creative energy – you need sufficient resources to avoid technical problems and to be able to go through the process from seeing to showing. Due to my constant moving from place to place, I didn't have the opportunity to work in a typical darkroom, so the digital camera and printer seemed like a salvation in the process of developing photos – just as it was for thousands of other people who discovered that chemicals were no longer necessary. However, a few years later, this equipment – in a creative sense – turned out to be the least productive for me. I didn’t create anything good, and due to personal reasons, I lost my photographic vision. Now, thanks to new technology, anyone can take a good photo; there are no longer the technical barriers that existed 30 years ago. Back then, even professionals didn't have the possibilities that the average camera user has now. You can no longer blame the equipment for a poor photo. The downside of technological development is that photos are now taken too easily. They are made in haste, without reflection, without pausing, without consideration. Additionally, the ease of printing photos and displaying them on a computer screen can also be dangerous in itself. The same question arises each time: “Why are there so many of these photos?” The invitation to view images on a computer in our times is rather off-putting. This could be called visual pollution. In this context, one begins to understand Cartier-Bresson, who spent the last ten years of his life mostly drawing and refused to touch a camera. It might sound like a contradiction to what I said earlier, but in many ways, I would like to defend traditional, analog photography. For professionals, the most important thing is the product and the quick final effect – digital technology certainly wins in this field. However, what draws many artists and myself to traditional photography is the unpredictability, randomness, and uniqueness of each photo, including its imperfections. In digital photography, the process happens too quickly, without reflection. The responsibility for a single moment disappears, and the individual frame loses its value. There is no waiting, no hope, no joy of discovery – no time to truly get to know your work. The popularity of pinhole photography, lomography, or Holga cameras is a tribute to light and simplicity. Even today, I sometimes use old cameras – it allows me to slow down, appreciate the moment, the moment of inspiration, which helps treat photography as a miracle.

 

Autor, światło i obiekt

O fotografii rozmawiają Shamil Khairov i Aleksandra Szablewska

„Tekstualia” nr 3 (38) 2014

https://tekstualia.pl/files/cbddb75a/rozmowa_z_khairovem.pdf

Aleksandra Szablewska: W jaki sposób zainteresowanie fotografią artystyczną przekłada się na pańską pracę akademicką?

Shamil Khairov: Jako slawista podczas swojej pracy naukowej zawsze byłem związany z językiem rosyjskim i z kulturą rosyjską. Pomyślałem, że warto stworzyć kurs dotyczący rosyjskiej kultury wizualnej. Po raz pierwszy takie zajęcia odbyły się w Dublinie, kiedy wykładałem na Trinity College. Potem prowadziłem je też na uniwersytecie w Glasgow, gdzie zostały przyjęte przez studentów z dużym entuzjazmem. Przygotowałem jeszcze oddzielny blok spotkań, który był skoncentrowany na rosyjskiej fotografi i. Niektórzy z moich studentów znaleźli później pracę w galeriach i muzeach, inni postanowili kontynuować studia na poziomie doktoranckim. Podczas trwania zajęć powstało wiele ciekawych prezentacji, tekstów, nowych interpretacji. W znacznym stopniu wpłynęło to też na moją twórczość fotograficzną.

Aleksandra Szablewska: Mówi pan o sobie jako o amatorze, podczas gdy w 1989 roku dołączył pan do Rosyjskiej Unii Fotografów. Jaka jest pana definicja fotografa amatora?

Shamil Khairov: Faktycznie, określiłbym siebie raczej jako zaawansowanego amatora. Według mnie te dwie postacie – fotograf artysta i fotograf amator – nie wykluczają siebie nawzajem. Członkostwo w Unii nie czyni mnie lepszym lub gorszym fotografem. Dołączyłem do niej, żeby sprawdzić poziom mojej pracy. Chciałem również w ten sposób być włączony w środowisko fotograficzne – w wystawy, kontakty itp. Jednak zaraz potem wyjechałem, by wykładać za granicą, a kiedy wróciłem, zaczął się trudny czas podziałów w Rosji, w związku z czym moja aktywność fotograficzna w Unii zaczęła wygasać. Wróćmy do defi nicji amatora. Taki status daje bardzo dużo możliwości. Przede wszystkim – wolność i niezależność od klientów i gustów. Amatora nie obowiązuje żadna cenzura oprócz tej, jaką sam sobie narzuci. Głównym kryterium staje się więc jego własny gust, który, tak jak umiejętności i kompetencje, może nieustannie się rozwijać. Amator nie musi sprzedawać swojej pracy, ma prawo do popełniania okazjonalnych błędów technicznych, wolno mu czegoś nie wiedzieć. Radość z sukcesu rekompensuje mu ewentualne niedociągnięcia. Amator nie wstydzi się dreszczu zachwytu przed obiektem albo modelką. Chyba prawie każdy amator zazdrości Edwardowi Westonowi, który z obserwacji i poszukiwania kobiecej formy w roślinach, kamieniach, muszlach, a nawet w kształcie pisuaru, uczynił esencję swojego życia. W amatorze koncentrują się wszystkie psychologiczne i społeczne czynniki fenomenu fotografi i. Pod tym względem przypomina on poetę. Poeta dysponuje słowami, fotograf – swoją wizją. Wieczne pióro jest zawsze na wyciągnięcie ręki, tak jak aparat, ale to nie znaczy, że samo posiadanie pióra, aparatu czy karty członkowskiej czyni kogoś fotografem lub poetą. Obie te dziedziny są szczególną formą autoekspresji. Są słabi poeci, grafomani, są też słabi fotografowie, którzy nie potrafią odróżnić dobrego zdjęcia od kiczu. Wielu artystów zaczynało ze statusem amatorów. Na przykład jednym z moich ulubionych fotografów jest Aleksandr Kustov – dentysta. Najważniejszą rzeczą jest to, że poprzez fotografię – tak jak przez poezję – można szukać swojej tożsamości. To próba dzielenia z innymi swoich doświadczeń i uczuć. To stanowi klucz do zrozumienia, co to znaczy być fotografem amatorem.

Aleksandra Szablewska: Jak wspomina pan pierwsze spotkanie z fotografią?

Shamil Khairov: Moje pierwsze doświadczenia fotograficzne mają dość romantyczny charakter. Miałem sześć, może siedem lat, kiedy obserwowałem, jak moje siostry wywołują zdjęcia w naszej kuchni. Noc, magiczne czerwonawe oświetlenie i specyficzny chemiczny zapach – to wszystko wywarło na mnie ogromne wrażenie. Najbardziej fascynujący był moment pojawiania się zdjęcia, do teraz dokładnie to pamiętam. Później dostałem aparat i jako chłopiec często bawiłem się w fotografa. W wieku nastoletnim walczyliśmy z chłopakami o uwagę dziewczyn – jeden sprawdzał się w sporcie, drugi grał na gitarze, trzeci woził je na swoim motocyklu. Ja odkryłem swoje miejsce za aparatem. To była więc również forma samorealizacji towarzyskiej. Fotografia artystyczna pojawiła się dopiero po ukończeniu studiów, kiedy zaprzyjaźniłem się z artystami z Karelii, z północy Rosji.

Aleksandra Szablewska: Zrobić zdjęcie – co to według pana znaczy?

Shamil Khairov: Jest różnica pomiędzy robieniem zdjęcia a jego tworzeniem. Stworzyć dobre zdjęcie to stworzyć coś, co potrafi żyć swoim życiem, kiedy cały proces płynnie prowadzi od inspiracji do efektu końcowego. Wydrukowane zdjęcie powinno nabrać energii, swoistej harmonii wewnętrznej, żeby żyć samodzielne. Taka gotowa fotografia zawieszona na ścianie ma działać, patrzeć na odbiorcę, wpływać na niego. Aktywność artystyczna działa więc w tym sensie po obu stronach, a uruchomia ją – przynajmniej w moim wypadku – współgranie trzech czynników: autora, światła i fotografowanego obiektu.

Aleksandra Szablewska: Fotografowanie może tworzyć przestrzeń do opowiadania. Jakie historie wydają się panu warte uwagi artystycznej?

Shamil Khairov: Każde moje zdjęcie to oddzielna historia połączona z całym procesem tworzenia i okolicznościami, w jakich się je robiło. Jedno z nich, z cyklu The Music of Childhood, wiąże się z wyjazdem do niewielkiej wioski nad Morzem Białym, w północnej części Karelii. Byłem tam wtedy ze swoimi studentami jako młody wykładowca, żeby nagrywać dialekty rosyjskie na prowincjach. Zwykle zatrzymywaliśmy się w domach starszych mieszkańców. Tym razem zostaliśmy w małej drewnianej szkole, latem opuszczonej. O północy to miejsce miało w sobie coś mistycznego, tajemniczego. Było to w latach osiemdziesiątych, ale to, co tam znalazłem, świadczyło raczej 189 o obecności lat sześćdziesiątych – portrety Lenina, Marksa, Engelsa, maski gazowe. Oprócz tego odkryłem tam też rzeczy związane z moim dzieciństwem – zegarki z papieru, siatki, taśmy radiowe. Z tamtego pobytu pamiętam również niezwykłe mistyczne światło, białe światło rosyjskiej północy. Inna historia wiąże się z kolejnym wyjazdem do wsi w południowej Karelii. Pojechaliśmy tam, by pomóc zbierać plony rolnikom. Na zdjęciu uchwyciłem dwa psy, mgłę i słońce próbujące się przez nią przebić. Była mniej więcej siódma rano. Połączenie tego oświetlenia, chłodnego klimatu, posągowości psów stworzyło wrażenie czegoś surrealistycznego, zamrożenia czasu, innego wymiaru. A właśnie takie przenikanie jednego wymiaru w drugi działa pobudzająco, rodzi inspirację i proponuje nowy punkt widzenia. I to uważam za wartość. Cykl zatytułowany Iron Souls koncentruje się na personifikacji maszyn jako osób posiadających swoją twarz i duszę. W dzieciństwie uwielbiałem stare ciężarówki, mój wujek był kierowcą i często woził mnie ze sobą. Odkryłem jedną z nich, dokładnie taką samą, pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Kiedy wywołałem zdjęcie, ciężarówka wydała mi się żywą istotą, cofnęła mnie w czasie, odnalazłem w niej swoje osobiste punctum, jakby to określił Roland Barthes. Z kolei wśród cyklu Decay znajdują się zdjęcia zapomnianych przedmiotów odkrytych na strychu. Będąc na wsi, zawsze szukałem tam różnych zapomnianych rzeczy, uwielbiałem taką miniarcheologię. W ten sposób powstała seria złożona ze starych masek gazowych, ważek i motyli. Razem stworzyły szczególny klimat przeszłości – wszystko zakurzone, pamiętające dawną epokę.

Aleksandra Szablewska: Co decyduje o sile i pięknie fotografii?

Shamil Khairov: Piękno i siła – dość różne rzeczy, ale mocno ze sobą powiązane. Według mnie wiele zależy od odbiorcy. Fotograf proponuje swoją estetykę, konwencję, własne doświadczenia. Niektórzy szukają piękna w samej koncepcji, inni dostrzegają je nawet w czymś z pogranicza kiczu – to kwestia indywidualna. Dla mnie, jak już wspominałem, istotne jest połączenie trzech elementów. Pierwszy to autor ze swoją wrażliwością, psychiką, inspiracją, zachwytem daną chwilą. Drugi – według mnie najważniejszy – to światło. Odpowiada za atmosferę, za wprowadzenie życia do obrazu. Dopiero trzeci element to sam obiekt, chociaż dla wielu osób to właśnie on ma największe znaczenie. Moim zdaniem tylko odpowiednia kombinacja tych czynników może tchnąć w zdjęcie życie. Oczywiście należy też zwrócić uwagę na kompozycję i technikę, bez tego nigdy nie ma dobrego zdjęcia.

Aleksandra Szablewska: Jak fotografia może współgrać z poezją?

Shamil Khairov: Wydawać by się mogło, że bezpośrednie łączenie fotografi i z poezją brzmi jak coś naturalnego, tymczasem nie jest to takie proste. To duże wyzwanie, któremu można sprostać na dwa sposoby. Jednym z nich jest odszukanie podobieństwa w nastroju, w konwencji, w opisie, w metaforach, i po prostu dodanie drugiego elementu (zdjęcia lub tekstu – w zależności od tego, co z czym zestawiamy). Drugi sposób to stworzenie dzieła na podstawie konkretnej fotografi i lub wybranego wiersza. Pojawia się w tym wypadku niebezpieczeństwo wpadnięcia w pułapkę czystego opisu, ilustracji, dlatego ważne jest, by podczas tego procesu jeden i drugi element był tak samo istotny. Połączenie ma prowokować do odkrycia czegoś nowego, interesującego, inspirującego.

Aleksandra Szablewska: Razem z poetą Jamesem Sutherlandem-Smithem przygotowaliście cykl Photopoems. Na czym polega ten projekt?

Shamil Khairov: Termin photopoems został wymyślony przez Jamesa. Poznaliśmy się na Wschodniej Słowacji podczas pracy lektorskiej na tamtejszym uniwersytecie, jeszcze podczas aksamitnej rewolucji. Później pozostawaliśmy w stałym kontakcie. James przesyłał mi swoje książki, ja jemu – swoje zdjęcia. Pewnego dnia napisał do mnie, że zaczął tworzyć poezję na podstawie moich fotografii. Do tej pory powstało 36 photopoems. Nieraz byłem zaskoczony jego interpretacjami, zwrócił uwagę na takie aspekty, których sam nigdy wcześniej nie dostrzegałem. James czyta moje fotografie przez pryzmat swoich doświadczeń i uczuć. Odkrywa to, co było ukryte nawet przede mną. Opisuje, co można uzyskać nie w kontekście obiektu, ale w efekcie końcowym poprzez wrażenie, oddziaływanie, skojarzenia. To rodzaj gry między obrazem a słowem. W tej chwili planujemy książkową publikację photopoems.

Aleksandra Szablewska: Do tej pory odbyły się cztery wystawy pańskich fotografi i. Na ile ważna jest dla pana prezentacja swojej twórczości?

Shamil Khairov: Wystawy, według mnie, są bardzo ważne. Wielu fotografów może powiedziałoby, że proces fotografowania sam w sobie ma największe znaczenie, ale tutaj, tak jak w wypadku literatury, musi być ktoś, z kim autor może dzielić się swoją pracą. Wystawą rządzą wysokie wymagania w zakresie estetyki, kompozycji przestrzeni, aranżacji. To uwieńczenie wykonanej pracy. Znam fotografów, którzy nie wychodzą poza prezentację swoich zdjęć na ekranie komputera. Mają doskonałe oko, profesjonalny sprzęt, prace są wspaniałe, a mimo to ich sztuka pozostaje niewypowiedziana, ukryta jak wiersz w notatniku. Tymczasem siła oddziaływania fotografii jest największa wtedy, gdy ma warunki, by obserwować odbiorcę, gdy zdjęcie, wisząc na ścianie, może zwracać jego uwagę i kierować jego uczuciami. To dzieje się podświadomie, ale wcześniej trzeba przemyśleć sposób zaistnienia takiej fotografii – odpowiednio ją wydrukować, obramować, usytuować w przestrzeni. Przygotowywanie wystawy jest ekscytującym doświadczeniem. Wyczerpującym, ale kończącym się ogromną satysfakcją. To wyzwanie porównywalne do zdobycia wierzchołka góry, skąd można rozejrzeć się, dostrzec następne szczyty, podjąć kolejne decyzje. Poza tym wystawa to też okazja do poznania ciekawych ludzi. Kontakt z nimi uczy myślenia w inny sposób, rodzi nowe pomysły. Ostatnio podczas wystawy w Warszawie w Galerii Apteka Sztuki, miałem wspaniałą kustoszkę Katarzynę Haber i doskonałego projektanta. Zaproponowali ułożenie stogów słomy we wnętrzach galerii, by aranżacja była spójna z prezentowaną kolekcją moich fotografi i. Krzysztof Pułtorak przygotował specjalne obramowania, by korespondowały z klimatem wystawy. Pomysł okazał się bardzo dobry, ponieważ wzięto pod uwagę moją fotograficzną koncentrację na prowincjach rosyjskich. To była wielka przyjemność poznać tych oraz wielu innych twórczych ludzi. Mam nadzieję, że pozostaniemy w kontakcie i w przyszłości uda nam się jeszcze razem pracować przy innych projektach. Wcześniejsza wystawa miała miejsce w Niemczech. Widziało ją wielu studentów mojego kursu rosyjskiej kultury wizualnej, więc była to świetna okazja, by zilustrować kwestie poruszane podczas zajęć w związku z estetyką fotografii.

Aleksandra Szablewska: Pańskie fotografie przedstawiają głównie Rosję. Na czym polega jej fenomen?

Shamil Khairov: Pracowałem w wielu państwach, wykładałem na różnych uniwersytetach. Sam byłem zaskoczony, że większość zdjęć, które wystawiam, pochodzi właśnie z Rosji. To ciekawe, że tylko kiedy jadę właśnie tam, zaczynam czuć narastające napięcie, skupienie wzroku, podekscytowanie i silną potrzebę fotografowania. Wygląda na to, że Zachód nie działa na mnie tak inspirująco. Często zdjęcia robione na Zachodzie stają się tylko pięknymi pocztówkami, podczas gdy w Rosji, z dala od wielkich miast, odczuwam szczególny rodzaj natchnienia. Dobrze rozumiem Mariusza Wilka, który opuścił cywilizację i zdecydował się zamieszkać z żoną i córką w małej wiosce nad Jeziorem Onieżskim, gdzie pisze swoje książki – swoje „wilcze notesy”. Znalazłem przez przypadek (za radą koleżanki z Polski) jedną z jego książek w Glasgow. Okazało się, że wioska pisarza jest niedaleko tej, do której ja jeżdżę każdego lata. Napisałem do niego list – adres składał się z jego nazwiska oraz nazwy wsi – i dostałem odpowiedź. Miałem więc okazję odwiedzić go w jego domu, porozmawiać z nim, z jego miłą żoną i cudowną córką. Wilk, żeby zrozumieć Rosję, chce ją przeżyć. To też część mojego świata. Pochodzę z Mordowii, z rodziny tatarskiej. Przeżywałem naturę Rosji, spędzając dzieciństwo na tatarskiej wsi, mając za przyjaciół Rosjan i Mordwinów. A przecież to dzieciństwo kształtuje nas wszystkich. Samą sztukę fotografowania odkrywałem już w innym mieście – w Pietrozawodsku, w Karelii. Bardzo lubię też Petersburg, rozumiem rytm tego miasta, ale już nie potrafiłbym mieszkać w metropolii. Jestem przede wszystkim uwrażliwiony na melodię prowincji. W porównaniu z Zachodem Rosja jest nieoczywista, nieregularna. Może właśnie to intryguje mnie najbardziej. Piękno Rosji jest ukryte, ale potrafię je zrozumieć, jeśli tylko znajdę ślady obecności człowieka. Dostrzegam jej punctum. Szukam czegoś, co porusza do głębi, co kryje się poza obrazem i poza obiektem. Teraz mogę powiedzieć, że jestem zakochany w Karelii, w tym kraju północy, w jego ludziach, świetle. Czas płynie tam wolniej. W latach osiemdziesiątych ogromne wrażenie wywarła na mnie fotografia litewska, najlepsza w czasach sowieckich. To była całkiem inna estetyka, inne piękno, niesamowita harmonia czystości formy i humanizmu. Ważne dla mnie nazwiska z tamtego okresu to Sutkus, Rakauskas, Macijauskas, Pożerskis, Dihavićius. Ich naśladowanie nie mogło skończyć się sukcesem, w Rosji trzeba było nastrajać się na inną melodię, ale ten wpływ bałtycki był dla mnie i wielu innych w Rosji czymś w rodzaju broni przeciwko cynizmowi. Chociażby dlatego tak lubię fotografię Waleryja Szczekołdina albo Wladimira Siomina, którzy sami długo mieszkali i pracowali na prowincji, którzy potrafią zrozumieć swoich bohaterów. Autorzy z chłodniejszym, bardziej naturalistycznym podejściem, jak na przykład późny Boris Michajłow, pozostawiają mnie obojętnym. Co prawda, dzięki temu zimnemu, analitycznemu punktowi widzenia Michajłow jest chyba najsłynniejszym współczesnym fotografem rosyjskim, ale mnie jego postsowieckie projekty nie wzruszają.

Aleksandra Szablewska: W jakim stopniu fotografi a odzwierciedla pana osobowość?

Shamil Khairov: Odzwierciedlenie osobowości w fotografii stawia przed nami problem selekcji. Ma znaczenie, co ostatecznie zostaje wybrane do pokazania, pod czym się podpisujemy. Jedno zdjęcie może być kwestią przypadku, ale już pewna określona ilość, seria, cykl tworzy narrację, która przedstawia nie tylko swoją treść, lecz także opowiada o swoim autorze. Można mieć o sobie pewne wyobrażenie, ale odbiorcy moich prac mają prawo mieć zupełnie inne spojrzenie, mogą zastanawiać się, dlaczego wybrałem właśnie te, a nie inne fotografie na wystawę. Na przykład nigdy nie miałem ochoty pokazywać rozkładu jako takiego, dość łatwego do znalezienia w moim kraju. Perfekcja sama w sobie też mnie nie zajmowała. Dla mnie piękno jest interesujące w rzeczach prostych i skromnych. Moja ubiegłoroczna wystawa w Niemczech miała tytuł Einfache Dinge (Rzeczy proste). Komponując taki cykl, tworzę inny, nieistniejący w rzeczywistości świat, który mnie reprezentuje. Kiedy sam idę na czyjąś wystawę, często zastanawiam się nad charakterem twórcy, czy chciałbym go poznać. Zdarza się, że podziwiam poziom techniczny wystawionych prac, ale sama osoba autora już nie wzbudza mojego zainteresowania. Sam nie mógłbym oddzielić fotografii od swojej osobowości, to już niemożliwe. Zdjęcia – w sensie fizycznym – to dokumenty, ale poprzez selekcję potrafią przenieść do jakiegoś innego świata, do świata moich marzeń, mojego sposobu patrzenia, moich wartości. Powstaje w ten sposób kompozycja fotograficznej narracji osobistej. Czasem wzrok zmienia rzeczywistość w fotografie, nawet gdy nie ma się przy sobie aparatu. Jestem bardzo szczęśliwy, kiedy inni ludzie odnajdują w tym moim świecie kawałek ich własnego, choćby nawet zmyślonego świata. Fotografia dokumentalna jako taka nigdy mnie nie zachwycała, ludzie też dość rzadko pojawiają się na moich zdjęciach, natomiast bardzo zależy mi na tym, żeby na zdjęciu były subtelne znaki obecności człowieka – znaki życia, które otwierają możliwość interpretacji. Właśnie ta otwarta interpretacja spowodowała powstanie tych 36 wierszy, które napisał James Sutherland-Smith.

 Aleksandra Szablewska: Funkcjonujemy teraz w czasach dominacji technologii cyfrowej. Jaka jest pana opinia na ten temat?

Shamil Khairov: Dużo już o tym dyskutowano. Spróbuję odpowiedzieć ze swojego subiektywnego i amatorskiego punktu widzenia. Kiedyś, jako student, naiwnie wierzyłem, że brakuje mi tylko maszyny do pisania, a później komputera, żeby tworzyć utwory literackie. Okazało się, że sama technologia nie urodzi dzieła, że problem tkwi wewnątrz, a nie na zewnątrz. Powinno się marzyć o magii fotografii, a nie o sprzęcie. Są artyści, dla których camera obscura może być stworzona choćby z pudełka od zapałek. Ale nie każdy ma w sobie taką szaloną energię twórczą – trzeba mieć wystarczające środki, by nie borykać się z problemami technicznymi, by móc przejść tę drogę od widzenia do pokazywania. Przez moje ciągłe przenoszenie się z miejsca na miejsce nie miałem możliwości, żeby pracować w typowej ciemni, więc aparat cyfrowy i drukarka wydawały mi się wybawieniem w procesie wywoływania zdjęć – zresztą tak jak tysiącom innych ludzi, którzy odkryli, że chemia już nie jest niezbędna. Jednak kilka lat później ten sprzęt – w sensie twórczym – okazał się w moim przypadku najmniej produktywny. Nie zrobiłem niczego dobrego, z przyczyn osobistych straciłem wzrok pod kątem fotograficznym. Teraz, dzięki nowej technologii, każdy może stworzyć dobre zdjęcie, nie ma żadnych barier technicznych, które były jeszcze 30 lat temu. Wtedy nawet profesjonaliści nie mieli takich możliwości, jakie w tej chwili ma przeciętny użytkownik aparatu. Za słabe zdjęcie nie można już obwiniać sprzętu. Gorsza strona rozwoju technologii jest taka, że zdjęcia robi się zbyt łatwo. Fotografie powstają w pośpiechu, bez refleksji, bez zatrzymania się, bez zastanowienia. Z kolei łatwość drukowania zdjęć i ich prezentacji na ekranie komputera też może być niebezpieczna jako taka. Za każdym razem pojawia się to samo pytanie: „Dlaczego tych zdjęć jest tak dużo?”. Zaproszenie do oglądania obrazów na komputerze w naszych czasach raczej odstrasza. Można to nazwać skażeniem środowiska wizualnego. W tym kontekście zaczyna się rozumieć Cartiera Bressona, który w ciągu swoich ostatnich dziesięciu lat życia przeważnie już tylko rysował i odmówił dotykania aparatu. Może zabrzmi to jak zaprzeczenie tego, co powiedziałem wcześniej, ale pod wieloma względami chciałbym bronić fotografii zwykłej, analogowej. Dla profesjonalistów najważniejszy jest produkt i szybki efekt końcowy – technologia cyfrowa na tym polu zdecydowanie zwycięża. Jednak to, co przyciąga wielu artystów i mnie do fotografii tradycyjnej, to nieprzewidywalność, przypadkowość i niepowtarzalność każdego zdjęcia, włącznie z jego niedoskonałością. W fotografii cyfrowej proces dzieje się zbyt szybko, bez refleksji. Znika odpowiedzialność za jedną konkretną chwilę, pojedynczy kadr traci na wartości. Nie ma tego oczekiwania, nadziei, radości odkrycia – nie ma czasu, by naprawdę poznać swoją pracę. Popularność fotografii pinhole, lomografii czy Holgi to hołd złożony światłu i prostocie. Do dzisiaj zdarza mi się używać starych aparatów – to pozwala zwolnić tempo, docenić chwilę, moment inspiracji, co sprzyja traktowaniu fotografi i jako cudu.